III. Cái nhìn tổng thể về "bài toán chọn nghề"
Ở phần trước, tôi đã khẳng định sử dụng phương pháp lập luận logic để tiếp cận bài toán chọn nghề là một dạng bẫy thông minh có thể dẫn đến quyết định chọn nghề sai.
Vậy thì thực sự cách tiếp cận logic với bài toán chọn nghề sai ở đâu ?
Trước khi tôi giải đáp câu hỏi này, bạn hãy tự trả lời câu hỏi sau đây:
- Phương pháp chọn nghề bằng lập luận logic có vẻ rất ổn, nhưng có khi nào bạn đã liệt kê được đầy đủ ưu điểm, nhược điểm của các phương án X1, X2, X3...nhưng vẫn không chọn được, vì không tìm được hàm đánh giá để đánh giá phương án nào là ổn hơn ?
- Hoặc là dù bạn đã tìm được một hàm đánh giá bằng cách cho từng ưu điểm, nhược điểm trọng số theo mức ưu tiên, và tìm ra được phương án có Xi có tổng điểm cao nhất, nhưng bạn vẫn băn khoăn, chưa tin tưởng, chưa thể khẳng định Xi là lựa chọn cuối cùng của mình ?
Nếu bạn từng cảm thấy điều này, thì có nghĩa bạn đã chạm đến giới hạn của tư duy logic, và lờ mờ hiểu được rằng tư duy logic là không đủ để giải quyết bài toán chọn nghề.
Nếu đã là không đủ, thì ra quyết định chọn nghề hoàn toàn dựa vào tư duy này, chẳng phải cũng sai lầm giống như đi tranh cãi với người cho rằng 4*4=17 vì bạn lập luận được 4*4=16 hay sao ?
Vậy nếu là ông quan trong bài toán chọn nghề, thì ông quan sẽ nhìn thấy bài toán này như thế nào ? Nó khác gì với bài toán mà bạn vẫn quen giải trong trường phổ thông ?
Nếu các bạn trẻ đọc đến đây, và nhận thấy những gì tôi đang nói là đúng, thì tôi rất phấn khích và muốn nói với các bạn rằng "welcome to life" =))
Với nhiều bạn trẻ, tôi tin rằng bài toán chọn nghề là bài toán lựa chọn cá nhân nghiêm túc đầu tiên mà các bạn phải giải và phải chịu trách nhiệm với nó
Khác với các bài toán trong trường phổ thông, nơi bạn là một người quan sát độc lập với khách thể quan sát để đưa ra các kết luận, phần lớn nếu không muốn nói là toàn bộ các bài toán trong thực tế cuộc sống, đặc biệt là chọn nghề, chọn chỗ làm, chọn nơi ở, chọn bạn đời...đều là các quyết định cá nhân.
Đặc điểm của lớp bài toán này là gì ?
Không còn sự đúng, sai độc lập nữa. Giải thế nào là đúng đúng, thế nào là sai đều là do góc nhìn chủ quan của bạn quyết định. Và dù bạn tư duy logic đến mấy, thì cuối cùng bạn cũng sẽ gặp phải trả lời được bài toán gốc: bạn là ai ?, "bạn muốn gì?", "bạn cảm thấy thế nào?", "bạn muốn trở thành gì?". Nếu bạn chưa giải được các bài toán đầy cảm tính này, thì tư duy logic không thể giúp bạn đưa ra bất kì lựa chọn nào cả?
Vì bạn sẽ thay đổi, nên cách đánh giá đúng, sai của bạn cũng sẽ thay đổi. Vì thế, quyết định mà ngày hôm nay bạn nghĩ là đúng, ngày mai bạn sẽ nghĩ là sai và ngược lại. Nghĩa là bạn không thể chỉ giải quyết bài toán một lần và hy vọng đáp án của bạn đúng mãi mãi nữa.
Rất nhiều quyết định bạn đưa ra ngày hôm nay, chỉ có thể biết được đúng hay sai, sau một thời gian dài nữa. Và việc đúng hay sai ấy không chỉ phụ thuộc vào việc bạn ra quyết định như thế nào, mà còn là cả một quá trình bạn đi tiếp như thế nào với lựa chọn ấy
Tất cả điều này nghĩa là gì ? Nghĩa là bạn cần phải tư duy lại toàn bộ cách giải quyết nó.
Mục tiêu của bạn không còn là tìm ra một đáp án đúng hay sai nữa.
Mục tiêu của bạn là: dựa trên dữ liệu hạn chế của hiện tại, đưa ra một quyết định mà bạn có thể hy vọng là trong tương lai khi quay đầu nhìn lại bạn sẽ không cảm thấy hối hận, ngay cả khi bạn không thể dự đoán được tương lai sẽ ra sao và mọi biến số trong quyết định ngày hôm nay đều có thể thay đổi?
Thú vị phải không :d, yêu cầu này chẳng khác gì một đề thi yêu cầu: cho biết các dữ kiện đầu đề như thế này, hãy chọn một phương án mà cho dù người ra đề cũng chưa biết đáp án là gì (và sẽ cho ra đáp án phụ thuộc vào việc ngày hôm đó trời nắng hay mưa, vợ ông ta vui hay buồn, HN có bỗng dưng hết tắc đường hay không...) thì bạn vẫn luôn được điểm 10.
Bạn đã từng làm một đề thi như thế này chưa ? Nếu như chưa, thì sao bạn lại định dùng cách giải toán thông thường để giải nó ?
Và bạn có biết cách tốt nhất để giải đề thi kiểu này không ?
Đó chính là cách mà những học sinh kém nhất trong phòng thi làm: quay bút chì chọn random :))
Thực sự là vậy, với bài toán mà kết quả ngẫu nhiên như thế này, thì cũng giống như đánh đề, dù bạn có phương pháp luận đề, logic luận đề, hay là có bằng tiến sĩ đánh đề đi nữa, thì xác suất trúng đề của bạn cũng chẳng cao hơn là người ngẫu nhiên nghĩ ra một con số là bao. Nếu khả năng trúng cao hơn, thì toàn dân đã đi đánh đề hết rồi.
Điều này có nghĩa là gì ? Nghĩa là trong một bài toán phổ thông, bạn càng học nhiều bao nhiêu, luyện đề nhiều bao nhiêu, thông minh bao nhiêu thì bạn càng có kết quả tốt bấy nhiêu. Nhưng trong các bài toán chọn lựa cá nhân như thế này, người thông minh hơn cũng chẳng chọn lựa khá hơn người chọn nghề theo cảm tính, hay chọn theo xem bói...là bao nhiêu, chẳng qua người thông minh tự cho rằng mình thông minh hơn mà thôi. Thế nên mới có những câu như "khôn ngoan chẳng lại với giời", "người tính không bằng trời tính"...
Nhưng khoan, chọn random thì sao được 10 đúng không ?
Đúng thế, với mỗi câu hỏi trong bài thi có 4 phương án, thì làm random được trung bình 2,5 điểm. Với mỗi câu hỏi của cuộc sống có vô hạn phương án, thì số điểm trung bình kéo gần về con số 0.
Nhưng đó là nếu bạn để người khác chấm bài của bạn. Nếu bạn đánh giá các lựa chọn của mình dựa trên quan điểm của người khác, hay của xã hội, thì có thể bạn sẽ may mắn được 10, nhưng trong phần lớn trường hợp, kết quả mà bạn nhận được sẽ gần gần 0. Vì thế mà sống theo lựa chọn của người khác, là cách sống tệ nhất !
Thế thì bạn phải làm thế nào để được 10 ?
Đơn giản thôi, cầm cái bút bạn quay random và điền số 10 vào bài thi của bạn :d
Và cần nhớ: chiếc bút bạn cầm là cây bút thần kì, và bạn chỉ có thể dùng nó để ghi số 10 khi bạn chọn đáp án theo lựa chọn random của nó
Bạn có biết cây bút đó là gì không ?
Nó chính là cảm giác của bạn. Là cái mà người ta thường gọi là tiếng gọi của trái tim, trực giác, giác quan thứ sáu...hay mấy từ na ná thế. Nó có thể chọn các quyết định mà ban giám khảo cho rằng phi lý, không phải thứ tốt nhất, phù hợp nhất, thuận lợi nhất...Nhưng bạn cần nhớ rằng chính nó mới là người chấm điểm cho bài thi của bạn.
Vì vậy, cách duy nhất để đưa ra quyết định ở hiện tại, và luôn cảm thấy đúng ở tương lai, dù tương lai có bất định như thế nào, đó là làm theo trực giác của bạn. Câu hỏi quyết định cuối cùng của việc chọn nghề, hay bất kì lựa chọn cá nhân nào khác, không phải là bạn được gì, mất gì, có gì tốt, có gì không tốt, mà là: BẠN CÓ THẤY ỔN VỚI QUYẾT ĐỊNH ĐÓ KHÔNG ?
Để tăng tính thuyết phục của khẳng định này, và chứng minh kết luận này không phải tự tôi đưa ra, xin trích lại lời khuyên nổi tiếng của Steve Jobs trong bài phát biểu "Connecting the dots" nổi tiếng mà có lẽ các bạn trẻ đều biết:
“cuộc đời chính là việc chúng ta kết nối các dấu chấm từ hàng vạn cái chấm hỗn độn để thấy con đường mình sẽ phải đi…chúng ta không thể biết những dấu chấm có nối kết với nhau trong tương lai không, các bạn chỉ có thể biết những điều đó khi nhìn lại mà thôi. Vì thế, các bạn hãy tin tưởng rằng, theo một cách nào đó, những dấu chấm sẽ nối kết với nhau trong tương lai. Các bạn cũng cần phải tin vào một số thứ khác như: sự quyết tâm, vận mệnh, cuộc sống, nhân quả hoặc bất cứ cái gì....hãy dũng cảm đi theo sự mách bảo của trái tim và trực giác của mình. Bằng cách nào đó, chúng biết rõ bạn thực sự muốn trở thành cái gì. Những điều khác chỉ là thứ yếu.
Ngoài lề:
Tôi phải mất rất lâu mới nhận ra được bài học này, và nó là bài học quan trọng nhất mà tôi học được. Vì một lẽ nào đó, mà đa số mọi người đều thích "chấm bài cho người khác" thay vì "chấm bài của mình" (tôi đoán là vì họ sợ chấm ra điểm thấp :d). Điều đó trở thành một tiền lệ xấu, và dễ khiến các bạn trẻ cho rằng "điểm số" trong lựa chọn của mình phụ thuộc vào đánh giá của người khác. Và đó theo tôi là lý do quan trọng nhất khiến cho các bạn trẻ dễ chọn sai nghề. Ngay cả khi bài thi của bạn được điểm 10 bởi tất cả mọi người, thì nó cũng chả nghĩa lý gì khi bạn tự chấm cho mình được 0 cả !